Ancak Türkiye’deki olağanüstü hal uygulaması, tüm ülke için değil, belli bir bölge için geçerli oldu.  Peki “olağanüstü hal” nedir? Sıkıyönetimle farkları nelerdir? Türkiye’de nasıl uygulanmıştır?

İşte bu soruların yanıtları;

OLAĞANÜSTÜ HAL NEDİR? HANGİ ŞARTLARDA İLAN EDİLİR?

Anayasa uyarınca olağanüstü hal, MGK’nın tavsiye kararı ve Cumhurbaşkanı’nın başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu kararıyla ilan edilir. 1983 Anayasası’nda hangi şartlarda olağanüstü hal ilan edileceği yer alıyor. Buna göre, “Tabii afet, tehlikeli salgın hastalıklar veya ağır ekonomik bunalım, Anayasa ile kurulan hür demokrasi düzenini veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelik yaygın şiddet hareketlerine ait ciddi belirtilerin ortaya çıkması veya şiddet olayları sebebiyle kamu düzeninin ciddi şekilde bozulması” gibi durumlarda, olağanüstü hal ilan edilebiliyor.

OLAĞANÜSTÜ HAL NE KADAR SÜRER?

Olağan üstü hal, altı ayı geçmeyecek şekilde ilan edilir. Ancak dört aylık dönemler için, TBMM kararıyla olağanüstü hal uzatılabilir.

OLAĞANÜSTÜ HAL DÖNEMİNDE KANUNLAR NASIL ÇIKAR?

Olağanüstü hal, Cumhurbaşkanı başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu’na “Kanun hükmünde kararname” çıkarma yetkisi tanır. KHK’lar Resmi Gazete’de yayınlanır ve aynı gün TBMM onayına sunulur.

OLAĞANÜSTÜ HAL DÖNEMİNDE HANGİ KARARLAR ALINABİLİR?

Olağanüstü hal, hükümete vatandaşların hak ve özgürlüklerini kısıtlayabilecek ek tedbirler alma hakkı sağlar. Bu tedbirler şunlar;

a) Sokağa çıkmayı sınırlamak veya yasaklamak, b) Belli yerlerde veya belli saatlerde kişilerin dolaşmalarını ve toplanmalarını, araçların seyirlerini yasaklamak, c) Kişilerin; üstünü, araçlarını, eşyalarını aratmak ve bulunacak suç eşyası ve delil niteliğinde olanlarına el koymak, d) Olağanüstü hal ilan edilen bölge sakinleri ile bu bölgeye hariçten girecek kişiler için kimlik belirleyici belge taşıma mecburiyeti koymak, e) Gazete, dergi, broşür, kitap, el ve duvar ilanı ve benzerlerinin basılmasını, çoğaltılmasını, yayımlanmasını ve dağıtılmasını, bunlardan olağanüstü hal bölgesi dışında basılmış veya çoğaltılmış olanların bölgeye sokulmasını ve

dağıtılmasını yasaklamak veya izne bağlamak; basılması ve neşri yasaklanan kitap, dergi, gazete, broşür, afiş ve benzeri matbuayı toplatmak,

f) Söz, yazı, resmi, film, plak, ses ve görüntü bantlarını ve sesle yapılan her türlü yayımı denetlemek, gerektiğinde kayıtlamak veya yasaklamak, g) Hassasiyet taşıyan kamuya veya kişilere ait kuruluşlara ve bankalara, kendi iç güvenliklerini sağlamak için özel koruma tedbirleri aldırmak veya bunların artırılmasını istemek, h) Her nevi sahne oyunlarını ve gösterilen filmleri denetlemek, gerektiğinde durdurmak veya yasaklamak, i) Ruhsatlı da olsa her nevi silah ve mermilerin taşınmasını veya naklini yasaklamak, j) Her türlü cephaneler, bombalar, tahrip maddeleri, patlayıcı maddeler, radyoaktif maddeler veya yakıcı, aşındırıcı, yaralayıcı eczalar veya diğer her türlü zehirler ve boğucu gazlar veya benzeri maddelerin bulundurulmasını, hazırlanmasını, yapılmasını veya naklini izne bağlamak veya yasaklamak ve bunlar ile bunların hazırlanmasına veya yapılmasına yarayan eşya, alet veya araçların teslimini istemek veya toplatmak, k) Kamu düzeni veya kamu güvenini bozabileceği kanısını uyandıran kişi ve toplulukların bölgeye girişini yasaklamak, bölge dışına çıkarmak veya bölge içerisinde belirli yerlere girmesini veya yerleşmesini yasaklamak, l) Bölge dahilinde güvenliklerinin sağlanması gerekli görülen tesis veya teşekküllerin bulunduğu alanlara giriş ve çıkışı düzenlemek, kayıtlamak veya yasaklamak, m) Kapalı ve açık yerlerde yapılacak toplantı ve gösteri yürüyüşlerini yasaklamak, ertelemek, izne bağlamak veya toplantı ve gösteri yürüyüşlerinin yapılacağı yer ve zamanı tayin, tespit ve tahsis etmek, izne bağladığı her türlü toplantıyı izletmek, gözetim altında tutmak veya gerekiyorsa dağıtmak, n) İşçinin isteği, ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan haller, sağlık sebepleri, normal emeklilik ve belirli süresinin bitişi nedeniyle hizmet aktinin sona ermesi veya feshi dışında kalan hallerde işçi çıkartmalarını işverenin de durumunu dikkate alarak üç aylık bir süreyi aşmamak kaydıyla izne bağlamak veya ertelemek, o) Dernek faaliyetlerini; her dernek hakkında ayrı karar almak ve üç ayı geçmemek kaydıyla durdurmak.

TÜRKİYE’DE OLAĞANÜSTÜ HAL UYGULAMALARI NE ZAMAN VE NASIL YAPILDI?

* Olağanüstü hal uygulamasının yasal altyapısı 1983 Anayasası ile oluşturuldu.

* Türkiye’de olağanüstü hal uygulaması süreci ise PKK'nın Eruh ve Şemdinli baskınlarıyla başladı.

* 19 Temmuz 1987 tarihinde Turgut Özal hükümetinin çıkardığı kararname ile terör olayları nedeni ile Olağanüstü Hal Bölge Valiliği oluşturuldu. Kararname ile Bingöl, Diyarbakır, Elazığ, Hakkari, Mardin, Siirt, Tunceli ve Van illeri, Bölge Valiliği kapsamına alındı. Adıyaman, Bitlis ve Muş ise mücavir il olarak belirlendi. Batman ve Şırnak'ın da il olmasıyla Bölge Valiliği sorumluluk alanındaki il sayısı 1990'da 13'e yükseldi.

* Bitlis, 1994’te mücavir il yerine olağanüstü hal kapsamına alındı.

* Terör eylemlerinin azalmasıyla 1996’da ilk olarak Elazığ, ardından da Mardin, Muş, Bingöl, Batman, Bitlis, Siirt ve Van olağanüstü hal kapsamından çıkarıldı.

* Olağanüstü hal 30 Kasım 2002 günü tamamen kaldırıldı.

* Türkiye’de olağanüstü hal her 4 ayda bir olmak üzere 46 kez uzatıldı.

OLAĞANÜSTÜ HAL İLE SIKIYÖNETİM ARASINDAKİ FARK NEDİR?

Olağanüstü halin kamu düzenini sağlamada yeterli olmadığı hallerde, ya da savaş veya yakın savaş tehlikesi halinde, yine MGK’nın tavsiyesi ve Cumhurbaşkanı başkanlığındaki Bakanlar Kurulu’nun kararıyla sıkıyönetim ilan edilebilir. Sıkıyönetim de yine en fazla altı aylık bir dönem için ilan edilir, ancak dörder ay sürelerle uzatılabilir. Sıkıyönetim Bakanlar kurulu tarafından ilanıyla birlikte Resmi Gazete’de yayınlanır ve TBMM onayına sunulur.

Olağanüstü hal ile sıkıyönetim arasındaki en temel fark, olağanüstü halde yetkinin mülki erkanda, sıkıyönetimde ise askerde olmasıdır.

Sıkıyönetimde Anayasa’da vatandaşlara tanınan hak ve özgürlüklerin tümü ya da bir bölümü askıya alınabilir, vatandaşlar için para, mal, çalışma yükümlülükleri getirilebilir. Bazı suçlar için yargılama “özel mahkemelerde” yapılır.

TÜRKİYE’DE SIKIYÖNETİM NE ZAMAN UYGULANDI?

Türkiye Cumhuriyeti kurulduğu günden itibaren çeşitli zamanlarda sıkıyönetim uygulamasını kullandı. Türkiye’deki sıkıyönetim uygulamaları şöyle gerçekleşti;

Doğu’da Şeyh Said isyanı üzerine (Muş, Bingöl, Elazığ, Siirt, Diyarbakır, Mardin, Tunceli, Urfa, Bitlis, Van, Hakkari, Malatya, Erzurum illerinde) 24 Şubat 1925 – 23 Aralık 1927

Kubilay olayı üzerine (Menemen, Manisa ve Balıkesir’de) 1 Ocak 1931 – 9 Mart 1931

İkinci Dünya Savaşı üzerine (İstanbul, Kırklareli, Edirne, Tekirdağ, Çanakkale ve Kocaeli’de) 20 Ekim 1940-23 Aralık 1947

6/7 Eylül olayları üzerine (İstanbul, Ankara ve İzmir’de) 7 Eylül 1955 – 7 Haziran 1956

1960 öğrenci olayları 27 Mayıs hareketi üzerine (İstanbul ve Ankara’da) 28 Nisan 1960 – 1 Aralık 1961

20/21 Mayıs olayları üzerine (İstanbul, Ankara ve İzmir’de) 21 Mayıs 1963 – 20 Temmuz 1964

15/16 Haziran işçi olayları üzerine (İstanbul, Kocaeli merkez ve Gebze’de) 16 Haziran 1970 – 16 Eylül 1970

12 Mart hareketinin ardından (İstanbul, Kocaeli, Sakarya, Zonguldak, İzmir, Eskişehir, Ankara, Adana, Hatay, Diyarbakır ve Siirt illerinde) 26 Nisan 1971 – 26 Eylül 1973

Kıbrıs Harekatı üzerine (İstanbul, Ankara, Tekirdağ, Kırklareli, Edirne, Çanakkale, Balıkesir, Manisa, İzmir, Aydın, Antalya, Muğla, Adana, İçel ve Hatay illerinde) 20 Temmuz 1974 – 2 Eylül 1975

Irak iç savaşı sebebiyle (Diyarbakır, Hakkari, Mardin ve Siirt illerinde) (TBMM onaylamadı) 27 Mart 1975 – 27 Mart 1975

Yaygın şiddet hareketleri üzerine (Adana, Ankara, Bingöl, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, İstanbul, Kahramanmaraş, Kars, Malatya, Sivas, Urfa, Adıyaman, Hakkari, Diyarbakır, Mardin, Siirt, Tunceli, İzmir, Hatay, Ağrı illerinde) 26 Aralık 1978 – 12 Eylül 1980

12 Eylül hareketi üzerine (bütün yurtta) 12 Eylül 1980 – 19 Temmuz 1987